• व्याख्या: उत्क्रांती म्हणजे सजीवांमध्ये अत्यंत सावकाश होणारा व जीवांचा विकास साधणारा क्रमिक बदल होय.
• उत्क्रांतीच्या अभ्यासात फक्त पृथ्वीवरील जीवसृष्टीचाच विचार होत नाही तर अंतराळातील ग्रहताऱ्यांचा सुद्धा विचार करावा लागतो.
• नैसर्गिक निवडीच्या तत्त्वानुसार नवनवीन जाती निर्माण होताना त्या जातीत अनेक पिढ्यापर्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण बदल पिढ्यानपिढ्या घडत असतात.
• आश्चर्य म्हणजे 3.5 अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर जीवसृष्टी अस्तित्वात नव्हती केवळ मूलद्रव्य उपलब्ध होते. त्यानंतर सेंद्रिय व असेंद्रिय प्रकारची साधी संयुगे तयार झाली.
• त्यानंतर निरनिराळ्या प्रकारच्या सेंद्रिय आणि असेंद्रिय पदार्थांच्या मिश्रणातून मूळ स्वरूपात प्राचीन पेशी तयार झाल्या असण्याची शक्यता आहे. ज्या पेशी जगल्या त्यांनी संख्या वृद्धी केली व जे सभोवतांच्या वातावरणात तग धरू शकले नाहीत त्या पेशी नष्ट झाल्या.
• उत्क्रांतीचीच ही कमाल आहे की आजमीतिला गुंतगुंतीची रचना असनरे कोट्यावधी सजीव तयार झाले.
• प्राणी विविधतेचा विचार केला तर एकपेशीय अमिबा, पॅरामेशियम ते समुद्रातील महाकाय देवमासा व पृथ्वीवरील हत्ती आणि मानव या सारखे प्राणी तयार झाले.
• एकपेशीय क्लोरेला ते प्रचंड आकाराचे वडाचे झाड अशी विविधता वनस्पतीमध्ये दिसून येते.
• सजीव हे सर्वत्र आहेत म्हणजे उत्तर ध्रुवा पासून ते दक्षिण ध्रुवा पर्यंत, तसेच हवा पाणी जमीन या सर्व ठिकाणी सजीवांचे अस्तित्व आढळून येते.
• सजीवांचा उगम व विकासासंदर्भात ‘सजीवांचा क्रमविकास’ हा सिद्धांत सर्वमान्य आहे.

• Definition:- Evolution is a very  gradual process occurring in living organisms over a long duration.
• In the study of evolution, it is necessary to include stars and planets in space to the Earth.
• Response to natural selection generates new spaces.
• 3.5 billion years ago life had been non-existent on the earth.
• First simple elements are present in the ocean. By a combination of these elements organic and inorganic substances are formed.
• A first primitive type of cell may have formed from a mixture of these organic and inorganic compounds.
• According to the principle of natural selection, some cells grow well and some may be Parished because they cannot be adjusted to the surroundings.
• At present, crores of species of plants and animals are present on the earth with great diversity.
• Animal diversity ranges from the unicellular amoeba and paramecium to Ocean giant wheels and elephants on Earth up to man.
• Plane diversity varies from unicellular chlorella to the huge banyan tree.
• From the north pole to the south pole, life exists on Earth everywhere.
• We are curious about the origin of life and the reasons for such great diversity. Now the theory of the ‘Gradual development’ of living organisms is accepted.

• उत्क्रांतीच्या सिद्धांतानुसार पहिला सजीव पदार्थ म्हणजेच जीवद्रव्य /पेशीद्रव्य हे समुद्रात निर्माण झाला.
• याच जीवद्रव्यापासून एक पेशीय जीवांची निर्मिती झाली.
• एक पेशीय सजीवात क्रमाक्रमाने बदल होत गेले व त्यापासून अधिक जटील व मोठे सजीव तयार झाले ही क्रिया जवळपास 300 कोटी वर्षाच्या कालावधीत घडली.
• तयार झालेल्या सजीवातील बदल हे सर्वव्यापी असल्याने अनेक प्रकारचे सजीव अस्तित्वात आले.
• संघटनात्मक उत्क्रांती:- सजीवांत जे बदल व विकास होत गेला त्या क्रम विकासाला संघटनात्मक उत्क्रांती असे म्हणतात.
• उत्क्रांती: भिन्न रचना व कार्ये असलेल्या पूर्वजांपासून वनस्पती व प्राण्यांचा प्रागतिक विकास यास उत्क्रांती म्हणतात.

• According to the theory of evolution, the first living material means protoplasm has been formed in the ocean.
• Unicellular organisms were formed from this protoplasm.
• Gradual changes occur in the unicellular organisms to form more complex organisms. All these changes were slow and gradual in the duration of 300 crore years.
• These changes and developments are all round and multi-dimensional due to which the evolution of different types of organisms takes place.
• Organization: When living things arranged from the simplest to most complex are called organisation. 
• Evolution: The progressive development of plants and animals from their ancestors having different structural and functional organization is called evolution.

• बाह्यरूपीय पुराव
• शरीर शास्त्रीय पुरावे
• अवशेषांगे
• पुराजीव विषयक पुरावे (जीवाश्म विज्ञान)
• जोडणारे दुवे
• भ्रूणविज्ञानविषयक पुरावे

🎷 Evidence of evolution

• Morphological evidence 
• anatomical evidence
• Vestigial organs 
• paleontological evidence
• Connecting links
• Embryological evidence

• व्याख्या: सजीवांमधील ऱ्हास पावलेली किंवा अपूर्ण वाढ झालेली निरुपयोगी अवयवे जे उत्क्रांतीचे प्रमाणीकरण आहे त्यास अवशेषांगे म्हणतात.
• रवंथ करणाऱ्या प्राण्यासाठी उपयुक्त असणारे आंत्रपुच्छ मानवाला मात्र निरुपयोगी आहे.
• अवशेषांगांचे इतर उदाहरणे म्हणजे अक्कलदाढ, माकड हाड, अंगावरील केस, कानांची स्नायू इत्यादी.

• Definition: degraded or underdeveloped useless organs that are evidence of evolution have no apparent function in an organism and are called vestige organs.
• In humans, the appendix is useless but it is functional in ruminants.
• Some vestigial organs are the tailbone, wisdom teeth, body hairs, muscles of the ear pinna, etc.

• दोन गटातील वनस्पती आणि प्राणी यांच्यातील काही शारीरिक लक्षणे अशी असतात की त्यावरून त्यांचा एकमेकांच्या जाती, वंश, गटांशी संबंध जोडता येतो, म्हणून त्यांना जोडणारे दुवे असे म्हणतात.
• उदा,1. डकबिल प्लॅटिपस: डकबिल प्लॅटिपस हा सरीसृप म्हणजे सरपटणाऱ्या प्राण्याप्रमाणे अंडी घालतो परंतु त्याच्यात दुग्ध ग्रंथी व शरीरावर केस असतात. म्हणजेच डकबिल प्लॅटिपस हा प्राणी सरीसृप व सस्तनी या वर्गातील दुवा आहे.
• 2.पेरीपॅटस:-  पेरीपॅटस या प्राण्यामध्ये वलयी प्राण्यांप्रमाणे खंडीभूत शरिर व पातळ उपचर्म  दिसून येतात तसेच या प्राण्यांमध्ये संधिपाद प्राण्यांप्रमाणे श्वासनलिका व खुली रक्ताभिसरण संस्था आढळते. यावरून हे लक्षात येते की पेरीपॅटस हा ॲनेलिडा व संधिपाद प्राणी या दोघांना जोडणारा दुवा आहे.
• 3. लंगफीश: लंगफीश हा जरी मत्स्य वर्गातील असला तरी फुप्फुसाद्वारे श्वसन करतो. 
• या उदाहरणावरून हे लक्षात येते की सस्तन प्राणी हे सरीसृप प्राण्यांपासून तर उभयचर प्राणी हे मत्स्यांपासून उत्क्रांत झाले असावेत.