10th part II, life processes in leaving organism part 2. 10 वी भाग II, सजीवांतील जीवनप्रक्रिया भाग 9.

• व्याख्या: यौवनावस्थेनंतर स्त्रीच्या प्रजनन संस्थेमध्ये काही बदल सुरू होतात व त्या बदलांची दर 28-30 दिवसांच्या कालावधीने पुनरावृत्ती होणाला आर्तवचक्र/ऋतुचक्र म्हणतात. 
• आर्तवचक्र ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया असून चार संप्रेरकांद्वारेतिचे नियंत्रण होते.
• संप्रेरके:  पुटीका ग्रंथी संप्रेरक (Follicle Stimulating Hor-mone), ल्युटीनायझींग संप्रेरक (पितपिंडकारी संप्रेरक / Luteinizing Hormone), इस्ट्रोजेन व प्रोजेस्टेरॉन ही चार संप्रेरके ऋतुचक्र नियंत्रित करतात. 
• पुटीका ग्रंथी संप्रेरकाच्या प्रभावामुळे अंडाशयात असलेल्या असंख्य पुटीकांपैकी एका पुटीकेसह त्यातील अंडपेशीचा (डिंबपेशीचा /Oocyte) विकास होण्यास सुरुवात होते.
•  विकसनशील पुटिका ‘इस्ट्रोजेन’ संप्रेरक स्त्रवते. इस्ट्रोजेनच्या प्रभावाखाली गर्भाशयाच्या अंतःस्तराची वाढ किंवा पुनर्निमिती होते. 
• LH: पितपिंडकारी संप्रेरकाच्या (Luteinizing hormone) प्रभावामुळे पूर्ण वाढ झालेली पुटिका फुटून त्यांतील अंडपेशी अंडाशयाच्या बाहेर पडण्याला अंडमोचन (Ovulation) म्हणतात.

•  अंडाशयामध्ये फुटलेल्या पुटिकेपासून पितपिंड (Corpus luteum) तयार होते. हे पितपिंड प्रोजेस्टेरॉन संप्रेरक स्रवण्यास सुरुवात करते. प्रोजेस्टेरॉनच्या प्रभावाखाली गर्भाशयाच्या अंतःस्तरातील ग्रंथी स्रवण्यास सुरुवात होते व असे अंतःस्तर भ्रूणाच्या रोपणासाठी तयार होते.
• अंडपेशीचे फलन 24 तासात झाले नाही तर पितपिंड अकार्यक्षम होऊन त्याचे रूपांतर श्वेतपिंडात (Corpus albicans) होते.
•   अंडपेशीचे फलन झाले नाही तर इस्ट्रोजेन व प्रोजेस्टेरॉन या दोन्ही संप्रेरकांचे स्त्रवणे पूर्णपणे थांबते. या संप्रेरकांच्या अभावामुळे
• गर्भाशयाचा अंतःस्तराचा ऱ्हास पावण्यास सुरुवात होऊन त्या अंतःस्तरातील ऊती आणि अफलित अंडपेशी योनीमार्गाद्वारे बाहेर टाकले जाते. अफलित अंडपेशी बाहेर टाकण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर रक्तस्राव होतो. हा रक्तस्राव साधारणतः पाच दिवस सुरु राहतो. यालाच ऋतुस्राव / मासिक पाळी असे संबोधतात.
•   या प्रक्रियेत जोपर्यंत अंडपेशीचे फलन होऊन तयार झालेल्या भ्रूणाचे रोपण होत नाही तोपर्यंत प्रत्येक महिन्यात पुनरावृत्ती होत राहते. भ्रूणाचे रोपण झाल्यास अर्भकाचा जन्म होईपर्यंत व त्यानंतर दुग्धपानाच्या कालावधीपर्यंत या चक्राची पुनरावृत्ती थांबते. 4-5 दिवसांचा रजःस्रावाच्या कालावधी
• मध्ये स्त्रीला वेदना होत असतात. तसेच मोठ्या प्रमाणावर रक्तस्राव झाल्याने अशक्तपणा जाणवतो.
•  मासिक काळामध्ये स्त्रीला संसर्गाचीही शक्यता असते. मासिक पाळीत  विशेष वैयक्तिक स्वच्छतेबरोबरच विश्रांतीची गरज असते.

• Definition: Female reproductive system undergoes something series of changes at puberty and those changes
  repeat at the interval of every 28 – 30 days. These repetitive changes prepare for pregnancy are called as
  menstrual cycle.
•  Menstrual cycle is a natural process, controlled by four hormones. 
• Hormones: Four hormones are follicle stimulating hormone (FSH), luteinizing hormone (LH), estrogen
  and progesterone. FSH: One of the several follicles in the ovary starts to develop along with
  the oocyte present in ovary, under the effect of follicle stimulating hormone. This developing
  follicle secretes estrogen. 
• Effect of estrogen:  Endometrium of the uterus starts to develop or
  regenerate under the effect of estrogen.
• Ovulation: Follicle bursts under the effect of luteinizing hormone and
  oocyte is released is called as ovulation. Remaining tissue of the burst follicle forms
  the corpus luteum. Corpus luteum starts to secrete progesterone. Endometrial glands
  secrete their secretion under the effect of progesterone. Such endometrium is ready for implantation of embryo.
• If oocyte is not fertilized within 24 hours, corpus luteum becomes inactive and transforms into corpus albicans. Due to this, secretion of estrogen and progesterone stops
  completely. 
• Endometrium starts to degenerate in absence of estrogen and progesterone hormones. 
• Bleeding: Tissues
  of degenerating endometrium and unfertilized ovum are discarded out through vagina.
  This is accompanied with continuous bleeding. Bleeding continues approximately for five
  days. This is called as menstruation.
  
• Unless the oocyte is fertilized and embryo is implanted, menstruation is repeated every month. 
• If the embryo is implanted, repetition of menstruation cycle is temporarily stopped till the
  parturition and there after period of breast feeding.   
• The women experience severe pains during menstruation.
• Severe weakness is felt due to heavy bleeding. There is higher possibility of infections too during overall menstruation period. 
• Due
  to all above reasons, there is need of rest along with special personal hygiene.

1. आर्तवचक्रात रजोस्त्रवाचा काळ कधी असतो? 

उत्तर: आर्तवचक्रात रजोस्त्रवाचा काळ 1 ते 5 दिवस असतो.